Verrüköz ksantoma (verruciform xanthoma)
Ağız boşluğunun her yerinde görülebilir ancak dişeti ve alveol kreti mukozası yerleşimi önceliklidir. Vulva, penis anal bölge, skrotum, burun ve kulak lokalizasyonları olabilir. Kadınlarda ve 40 yaşından sonra daha sık rastlanır.
Etyolojisinde hücresel bağışıklık sistemindeki yerel aksamalar ve travmalar sorumlu tutulmaktadır. Bu varsayıma göre, epitele gelen travmanın etkisiyle parçalanan hücrelerin artıkları makrofajlar tarafından fagosite edilir; sayıları giderek artan makrofajlar kümeler oluşturur. Bu aşamada, yüzeydeki çok katlı yassı epitelinin rejenerasyon şeklindeki aşırı tepkisi hiperplazi ile sonlanır.
Klinik incelemede, 2-5 cm çaplarında, sınırlı, yumuşak, ağrısız, üzeri genellikle papiller çıkıntılar/engebeler içeren sarımsı-beyaz ya da sarımsı-kırmızı bir papül ya da plak saptanır. Keratinleşme arttıkça lezyonun rengi de beyazlaşır. Güçlü epitel hiperplazisi içerenlerde papiller çıkıntılar oluşur. Bazı olgularda erozyon alanları bulunabilir. Genellikle tek, bazan multipldir. Ağız lezyonlarının bir bölümü başka patolojilerle birliktedir; liken planus, pemfigus vulgaris, CIS ve epidermoid karsinomlara eşlik eden verriciform xanthoma olguları gösterilmiştir. Eksizyon uygulanan olgularda residiv görülmez.
Mikroskopisinde, lezyonun üzerini örten çok katlı yassı epitelde psödoepitelyomatöz hiperplaziyi anımsatan güçlü akantoz, papillomatoz ve yüzeyde hiperkeratoz saptanır, yer yer parakeratoz alanları vardır. Keratin yapımının yoğun olduğu alanlarda yüzeyden dışa doğru uzanan küçük verrüler oluşur. Bağ dokusuna inildiğinde, klinik incelemedeki sarı renk yansımalarının nedeni olan sitoplazmaları köpüklü ya da granüllü makrofaj kümeleri belirir (ksantomatöz yapı). Özel boyama yöntemleriyle 2 tür granül yapısı saptanır; granüllerden bir bölümü PAS pozitif boyanırken diğerlerinin lipid yapısında oldukları izlenir. Makrofajlar arasında az sayıda lenfositler vardır. Ayırıcı tanıda mikroskopi açısından sorun yaşanmaz; yine de spinal hücre proliferasyonları sonucunda oluşan tüm lezyonların (papilloma, verruca vulgaris, condyloma, vb) değerlendirilmesi gerekir. Yüzeydeki epitel hiperplazisi ve bağ dokusundaki makrofaj kümeleri ağız boşluğunda görülen ve ayırıcı tanıda irdelenmesi gereken 2 oluşumu anımsatır; granüllü hücreli myoblastoma ve fibröz histiositoma. Bir başka açıdan bakıldığında, verriciform xanthoma ile bazı deri ksantomları arasında benzerlikler bulunabilir. Ancak, deri ksantomlarının oluşmasında depo hastalıklarının, diabetes mellitusun veya metabolik hastalıkların etkisi varken, verriciform xanthoma hastalarında böyle bir bulgu yoktur.